Položaj i uloga mesnih zajednica u samoupravnom socijalizmu
Željko Popović, saradnik GKP i Inicijative za lokalnu samoupravu
Na pomen pojma mesna zajednica, prve asocijacije koje iskrsavaju su poluprazne prostorije sa enterijerom iz 70-ih godina u kojima pripadnici starijih generacija prekraćuju vreme kartanjem, igranjem šaha ili čitanjem novina. Ovakve i slične predstave asociraju na nešto prošlo koje usporeno i nevidljivo egzistira u senci sve bržeg tempa savremenog načina života, koji teži da se svede na relaciju posao-kuća i fokusiranost na privatne jade i lične probleme. Ako se tome doda i sveopšta okupacija i prezasićenost javnog diskursa i medijskog prostora “visokim” temama kao što su dnevnopolitički skandali i afere, politikantske uvrede i bljuvotine sa društvenih mreža, nacionalističke kalkulacije o teritorijama i na koji način ih najbezbolnije raspodeliti, (da bi se što bolje utvrdili jedni naspram drugih), kao i halabuka o novim pogonima koji niču po gradskim periferijama i novim radnim mestima, koja treba da priguše sećanja na stare nevolje nezaposlenosti i zapuše usta glasovima koji bi na tim žarištima eksploatacije hteli nešto više od napornog i slabo plaćenog posla, izgleda prirodno da mesne zajednice izgledaju kao beznačajna stvar, relikt prošlosti koji kod nekih može izazvati neprijatna evociranja na birokratsko sivilo i navodnu poslovičnu neefikasnost i ideološku jalovost državnog aparata u jugoslovenskom socijalizmu. Ipak, i pored višedecenijske marginalizovanosti mesnih zajednica, one i dalje postoje u našim kvartovima, njihova sudbina opominje i nameće pitanje: da li je mesnim zajednicama trajno namenjena uloga recidiva koji tavori na đubrištu istorije ili one imaju potencijal i mogućnost da trajnije utiču na tokove društvene istorije u pravcu značajnijeg uticaja što većeg broja ljudi na što veći broj odluka i stvari koje se tiču njihovih života. Sigurno je da MZ nisu jedini niti najvažniji oblik organizacije ljudi koji presudno utiče na njihov javni život, ali je tačno i to da (ponovno) aktivnije angažovanje u mesnim zajednicama, pritisak odozdo na državnu vlast i afirmisanje lokalnih interesa i potreba u pravcu unapređenja javnih dobara, a time i poboljšanja kvaliteta individualnog života, predstavlja jedan od prvih koraka na dugom putu osvajanja slobode.
Nastanak i svoju punu afirmaciju, MZ dostigle su u periodu samoupravnog socijalizma. One su zamenile mesne odbore i stambene zajednice, a njihov statut je utvrđen u skladu sa statutom opštine. One predstavljaju ustavne kategorije sa svojstvom pravnog lica, koje su određene kao samoupravne zajednice građana seoskih i gradskih naselja u kojoj građani neposredno ostvaruju samoupravljanje u oblasti delatnosti koje se odnose na neposredno zadovoljavanje komunalnih i socijalnih potreba radnih ljudi i njihovih porodica. Već u ovoj definiciji MZ, lako su uočljive namere zakonodavca koje su skladu sa marksističkim shvatanjima o smanjenju razlika između sela i grada, kao i sa teorijom o odumiranju države, u čijoj razgradnji je mesnim zajednicama namenjena aktivna uloga.
Naime, zakonska regulativa MZ određuje kao jedan od načina aktiviranja širokih slojeva naroda kao nosioca političkog života i oblik organizacije koji doprinosi ostvarivanju socijalističke demokratije, a što podrazumeva i odumiranje države i njeno smenjivanje samoupravnim organima društva. Mesne zajednice preuzimaju funkcije države, one se staraju o ustanovama za dnevni boravak dece i predškolskim ustanovama, obavljaju zadatke iz oblasti opštenarodne odbrane, državne bezbednosti i vrše pripreme oko mobilizacije i osposobljavanja građana za akcije samopomoći, kao što su angažovanje u elementarnim nepogodama i oružani otpor u slučaju vojne ugroženosti zemlje. MZ imale su udela i u zadovoljanju kulturnih potreba ljudi u socijalizmu, one su npr. u periodu liberalizacije režima tokom 60-ih godina prošlog veka, otvorile vrata i mladim rok bendovima, koji su u njima održavali probe (probajte to danas da uradite!) Svakako, to nije bilo moguće bez saglasnosti vlasti, ali to ponešto govori i o složenom i napetom odnosu između države i MZ, posebno na relaciji opšte i pojedinačno, u kojoj su MZ nosioci društvenosti i autonomnosti, dok država čini princip administriranja odozgo.
U samoupravnom pravnom okviru, MZ predstavljaju najpodesniji institucionalni oblik za razvoj neposredne demokratije, u njima se najbolje ostvaruje delegatski princip i neposredna odgovornost delegata pred građanima i radnim ljudima. U ovim organima, mogu se pokretati narodne inicijative u svim vidovima, sve do iniciranja i donošenja opštih akata opštine i zakona širih društveno-političkih zajednica (uticaj na državu odozdo). U MZ, aktivnosti građana se podruštvljavaju i deetatizuju, tako što se problemi neposredno sagledavaju i iznose predlozi za njihovo rešavanje. Na taj način, društveni element se preko aktivnosti građana izražava i prenosi na državne organe, tako da država poprima društveni karakter. Međutim, između države i MZ postoji dvosmerni odnos, pri čemu je zakonodavac strogo vodio računa da MZ sačuvaju svoju autonomiju u odnosu na državnu vlast, ali na način da se one ne pretvore u izolovane lokalne organizacije bez povezanosti sa društvenom celinom. Na ovom mestu, zakonodavac razlikuje dvostruki uticaj na mesne zajednice: administrativni uticaj preko državnih organa i idejno- politički dodir društva. Sa jedne strane, zahvaljujući vezi MZ sa državnim organima preko komisija, odbora i saveta, država dobija uvid u lokalne potrebe građana i načine njihovog zadovoljavanja, pri čemu obe strane ostaju povezane institucionalnim vezama. Sa druge strane, uticaj društva na MZ ogleda se u formiranju pravilnih idejno-političkih shvatanja građana, što znači da se državi oduzima ideološki uticaj na lokalne organe vlasti, tako da joj preostaje samo tehničko administriranje u funkciji koordinacije lokala sa vlašću radi očuvanja celine društva.
Zakonodavac je izričito podvukao da MZ nisu državni organi, one funkcionišu po principu samoorganizovanja, same donose statut u skladu sa opštim principima sistema, ali tako da u njoj dođu do izražaja njene specifičnosti, a njihovo samofinansiranje se vrši samoupravnim sporazumevanjem i društvenim dogovaranjem, po principu: onaj ko stvara sredstva, sa njima i raspolaže, čime se opet smanjuje manevarski prostor države, a afirmiše samoorganizovanje ljudi bez tutorstva vlasti.
Kako bi se sačuvala veza MZ sa društvenom celinom i time omogućio uvid u opšta i zajednička pitanja koja su u interesu većine građana, u svom radu MZ se ne oslanjaju na pomoć državnih organa, već aktivno sarađuju sa ostalim društveno-političkim organizacijama, posebno sa skupštinama opština. I na ovom mestu se može primetiti nastojanje da se predupredi potencijalni upliv države i spreči birokratsko degenerisanje samoupravnih odnosa.
Osim toga, MZ nisu ostvarivale samo pravnu funkciju u socijalizmu, one su imale i dublju društveno- političku dimenziju. U njima su se susretali i spajali građanin i radni čovek, tu je radnik izlazio iz zidova radnih organizacija na društvenu scenu i na taj način je sa svog mesta stanovanja uticao na centre odlučivanja, od opštine do države. Drugim rečima, neposredni proizvođač političkom akcijom u svojoj zajednici ne pristaje na pasivnu ulogu ekonomskog faktora koji je usmeren na isključivo održavanje privrednih aktivnosti i produktivnosti na što višem nivou, već želi da se pita i o kvalitetu života u svojoj političkoj zajednici. Štaviše, zakonodavac je MZ dodelio još jednu funkciju kojom se država još dalje tera u škripac: one teže stvaranju vanpravnih normi i dobrovoljnom utvrđivanju pravila ponašanja. Time se MZ pokazuju kao klice komunističke bezdržavne budućnosti u socijalističkoj sadašnjosti, antidržavni element koji treba da nagovesti odumiranje države i njeno rastvaranje u samoupravnim odnosima. Međutim, raspadom SFRJ, vizija i zametak budućnosti postaje balans prošlosti sa kojim građanska država ne zna šta da radi. Sa restauracijom kapitalizma i dominacijom građanskog pogleda na svet, na MZ se ne gleda kao na društvenu organizaciju sa solidnim demokratskim potencijalom, već kao na zalutalog uljeza sa nejasnim pravnim subjektivitetom, koji je zato kao bespomoćan plen prepušten uzurpaciji vladajućim strankama ili pretenzijama privatnog kapitala u novim svojinskim odnosima.
Sudbina mesnih zajednica u građanskom društvu
Posle raspada SFRJ, MZ postaju formalni centri za administrativne potrebe opštinskih organa. Međutim, tokom 90-ih godina prošlog veka, u doba društvenog rastrojstva usled ratnog haosa i ekonomske katastrofe, MZ su doživele i brutalnu uzurpaciju od strane vlasti. U vreme radikalske vlasti u Zemunu, saveti MZ su raspušteni, njihove prostorije su date u zakup, čiji se prihod slivao u opštinsku kasu. U nekim prigradskim naseljima, MZ su doživele sudbinu domova kulture, koji su prepušteni propadanju, kako bi, tako obezvređene, kasnije prešle u privatnu svojinu. Ovakva situacija bila je omogućena odgovarajućim tumačenjem pravnog subjektiviteta MZ, koji je ograničen činjenicom da one nemaju svojinu nad nepokretnostima, već su saveti MZ samo njeni korisnici, neka vrsta podstanara sa neizvesnim statusom u državnoj zgradi, koji u svakom trenutku može biti izmenjen ili ukinut. Kao što smo ranije videli, u jugoslovenskom socijalizmu, u kojem su postojali mešoviti oblici svojine, MZ nisu bile u državnom vlasništvu, one su bile društveni organi čija je uloga bila da zameni funkcije države u odumiranju. Nakon sloma socijalizma i dominacije građanskog pogleda na svet, taj status MZ je tumačen kao pravni vakum koji se ispunjavao političkim intervencijama stranaka na vlasti ili bi njihova infrastruktura prešla u privatno vlasništvo.
Za vreme vladavine DOS-a, tokom koje je 2002. godine donesen Zakon o lokalnoj samoupravi, MZ su obavezne u seoskim sredinama, dok u gradskim naseljima ne postoji obaveza njihovog obrazovanja. Ovde su zakonodavci prepoznali potrebu i važnost organizovanja ljudi u manjim sredinama, gde se ljudi bolje poznaju i imaju mogućnost da efikasnije artikulišu zajedničke interese u cilju poboljšanja kvaliteta života u njihovim sredinama. Međutim, savete MZ birala je opština po stranačkom ključu, tekovina koja je ostala na snazi do danas.
Za razliku od prigradskih i seoskih naselja, gradske opštine, posebno one najveće, nisu pokazivale interesovanje za MZ, u njima su se čak javljale tendencije u pravcu njihove totalne negacije. Tako je bivši predsednik beogradske opštine Zvezdara predlagao ukidanje MZ, nazivajući ih prevaziđenom formom organizacione strukture, dok je aktuelni predsednik opštine Novi Beograd smatrao da ni MZ, kao ni gradske opštine, nemaju nikakva ovlašćenja, sve dok su izdvajanja iz gradskog budžeta nedovoljna za njihovo normalno funkcionisanje. Ovde se umesto argumenta nasilnog ukidanja, javlja apel za domaćinskim racionalisanjem u uslovima raspolaganja oskudnim sredstvima, tako da se pitanje o opstanku MZ odlaže za neka srećnija vremena. Po takvim shvatanjima, ovi lokalni organi predstavljaju dodatno budžetsko opterećenje, iako zakon predviđa odgovarajuće mehanizme finansiranja MZ, kao što su samodoprinos, namenski i nenamenski transferi od strane lokalnih samouprava, kao i mogućnost primanja donacija. Međutim, u uslovima u kojima su MZ pod stalnim pritiscima vlasti i lokalnih stranačkih funkcionera, kada mnoge od njih nemaju ni tekuće račune, pri čemu se polazi od prećutne pretpostavke da građani nisu ni zainteresovani za aktivnosti u MZ, samostalno odlučivanje građana u njima, može se doživeti samo kao pretnja monopolu centara moći, jer učešćem u izbornom procesu, građani u najpoželjnijoj funkciji birača, daju podršku ponuđenim stranačkim opcijama, koje nakon obavljenog čina glasanja, same određuju koja su pitanja bitna za građane i način na koji će se ona rešavati.
Na ruku ovim tendencijama u pravcu zastiranja MZ, idu neke odredbe Zakona o lokalnoj samoupravi, prema kojima postoji mogućnost ukidanja MZ na osnovu odluke kvalifikovane većine odbornika Skupštine opštine (tj. prema volji vladajuće koalicije). Međutim, u praksi ova mogućnost je malo verovatna, jer je Ustavni sud ocenio da SO nemaju zakonska ovlašćenja da propisuju izbor organa MZ, da ocenjuju njihov rad, kao i da odlučuju o prestanku mandata članova organa MZ. Time je ovo uplitanje sudskog organa privremeno spasilo MZ od destrukcije izvršne vlasti, do stupanja na snagu nekih novih zakonskih rešenja koja će drugačije definisati pravni status MZ ili ga možda, i konačno dokinuti.
Za razliku od situacije u socijalizmu, gde je društvena snaga MZ bila suprotstavljena sili države, nakon pada samoupravnog sistema, MZ preuzima država u liku vladajuće stranke i pretvara ih u jedan od operativnih štabova za promovisanje vlastite reklamne kampanje za mobilizaciju glasačkog tela. Svedeni na pasivne glasače od kojih se očekuje bezuslovna podrška vladajućoj stranačkoj kvazi politici, građani su ostali bez MZ, koje su prepuštene uzurpaciji od strane stranačke države. Od socijalističkog organa radnog naroda, MZ su degradirane na nivo komunalnog satrapa koji pauperizovanim i deklasiranim slojevima treba da obezbedi privid da čine deo sistema koji funkcionište, da se, eto, o njima ipak neko tamo sa vrha brine. Umesto da inicijative kreću sa lokala, čeka se na periodične obilaske glavešina, koji se reklamiraju obećanjima, humanitarnim akcijama i krpljenjem rupa na seoskim putevima. Sve aktivnosti vlasti na lokalu ostavljaju i nose za sobom logo vladajuće stranke, simbol lažne nade i nagrade za trpljenje odozdo.
U periodu socijalizma, u MZ ostvarivala se sinteza građanina i radnika, danas u njima teži da se uspostavi hibrid ucenjenog birača i paupera koji treba da se zadovolji otvaranjem novih radnih mesta, kakva god da su. Jedan od prvih koraka ka uspravnom hodu politički svesnog građanina jeste kolektivna politička akcija u lokalnoj zajednici među sebi jednakima, koja će MZ od uporišta otuđene države transformisati u punktove odbrane slobode.
